Ustrój polityczny państwa


PAŃSTWO DEMOKRATYCZNE

Należy do kręgu europejskiej kultury politycznej. Widać w nim odwołania do zasad, wartości i norm, jakie praktykuje się i wzbogaca w procesie rozwoju cywilizacyjnego. Zasadami, na których opiera się państwo demokratyczne są: suwerenność narodu, trójpodział władzy i pluralizm polityczny. Na funkcjonowanie państwa mają wpływ zasady zwyczajowe, czyli tolerancja, równość wobec prawa, wolności i swobody jednostki, sprawiedliwość i porządek społeczny,

Rozwój krajów zachodnich wskazuje na dwa modele państwa demokratycznego:
model liberalny z czołową pozycją parlamentu. Państwo jest gwarantem prawa własności i gospodarki rynkowej model socjalny, w którym dużą aktywność w sferach politycznych i gospodarczych wykazuje państwo

PAŃSTWO AUTORYTARNE

Jego cechą charakterystyczną jest brak możliwości działania społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo jest apatyczne politycznie. Jeśli już obywatele biorą udział w życiu politycznym, to przypomina to rytuał i jest ściśle kontrolowane przez państwo. Charakterystyczna dla państwa autorytarnego jest elitarność władzy. Przejawia się to rządami ludzi związanych z jakimś zewnętrznym kręgiem, czymś się wyróżniających. Mamy tu też do czynienia z odpolitycznieniem społeczeństwa, czyli odsunięciem obywateli od życia politycznego. Wpaja się im teorię, zgodnie z którą władza państwowa powinna dysponować pełnią praw. W państwie autorytarnym działa cenzura prewencyjna. Zgodnie z jej zasadami o władzy można mówić wyłącznie dobrze, ewentualnie wcale. Państwo autorytarne likwiduje albo zawiesza niektóre swobody obywatelskie, np. ogranicza wolność słowa.

Cechy państwa totalitarnego, czyli cechy wspólne dla komunizmu i faszyzmu:

Główna cechą odróżniającą ustrój totalitarny od wszystkich innych - także tych nie demokratycznych, jest dążenie do podporządkowania władzy wszystkich sfer życia społeczeństwa. Wcześniej, oczywiście, także istniały ustroje podporządkowujące sobie społeczeństwa, jednak nigdy na taką skalę, nie było bowiem środków mogących ustanowić tak rozległą kontrolę jak w państwach totalitarnych.

Podstawą systemu totalitarnego jest terror na ogromną skalę, wprowadzany przy pomocy tajnych służb a w komunizmie także przy pomocy systemu donosicielstwa. Wielu historyków, a także ludzi żyjących w państwach totalitarnych uważa, że bez terroru państwa faszystowskie ani komunistyczne nie mogą istnieć - rozpadają się, terror jest bowiem główną siłą podtrzymującą ustrój. W Niemczech poglądy Hitlera i jego program wyborczy były społecznie akceptowane. Hitler przejął władzę w sposób demokratyczny. Ludzie godzili się na pewne ograniczenia swobód, oczekując w zamian "wprowadzenia porządku", zmiany powojennej pozycji Niemiec i polepszenia warunków życia, co z resztą nastąpiło. Natomiast w Rosji, terror stanowił główną przyczynę utrzymania się władzy, wprowadzonej nie na żądanie większości ludzi, lecz na skutek zamachu stanu.

Tajne służby były organem państwowym lub partyjnym. Powiązany z nim system donosicielstwa (istniejący w państwach komunistycznych) opierał się na zwykłych ludziach, nie tylko członkach partii. Niebezpieczeństwo, które stanowił ten system dla wszystkich obywateli polegało po pierwsze na możliwości bycia oskarżonym jedynie na podstawie poszlak albo pomówień - bez możliwości obrony, po drugie można było zostać podejrzanym lub podsłuchanym przez sąsiadów, współpracowników niemalże w każdym momencie. Co najstraszniejsze Związek Radziecki potrzebował więźniów - więźniowie bowiem pracowali jako niewolnicy i bardzo często umierali jak niewolnicy - z wycieńczenia, braku jedzenia, nieleczonych chorób.

Kolejną cechą państw totalitarnych jest prowadzenie centralnie kierowanej propagandy, mającej na celu zaszczepienie wszystkim ludziom oficjalnej ideologii. Propagandzie towarzyszy cenzura i monopol na informację. W Niemczech wielką rolę w rozpowszechnianiu idei faszystowskich stanowiło radio. Goebbels nawet wypowiadał się, że bez radia nie byłoby Niemiec hitlerowskich. W obu rodzajach totalitaryzmów wprowadzano nowomowę, która utrudniała swobodne wypowiadanie się. Dla zainteresowanych zjawiskiem nowomowy polecam niezwykle ciekawą książkę Georga Orwella "Rok 1984".

Państwa totalitarne nie dopuszczają do tworzenia się opozycji. Opisał to Michaił Tomski w wypowiedzi umieszczonej 13 listopada 1927 roku na łamach pisma "Trud": "I u nas mogą istnieć inne partie. Ale oto podstawowa zasada, która różni nas od Zachodu; możemy sobie wyobrazić taką sytuację - jedna partia rządzi, wszystkie pozostałe są w więzieniu". Zgodnie z regułami oficjalnej i jedynie słusznej ideologii nie mogły istnieć żadne inne partie. Masowa partia dublowała i podporządkowała sobie wszystkie istniejące już instytucje państwowe. Partia skupiała cała władzę w swoich rękach, sprawiając, że instytucje państwowe spełniały jedynie role fasadowe. Tworzył się rozrośnięty aparat biurokratyczny, obejmujący szereg rywalizujących ośrodków władzy. To współzawodnictwo było jedyną formą autentycznego życia politycznego. Jednocześnie członkowie partii, mimo pozorów demokracji, mieli bardzo ograniczony wpływ na władzę. "Absolutną" władzę miał wódz. Wodza otaczano niemalże boską czcią, jego sądy były niepodważalne. W ZSRR wszyscy członkowie partii, którzy stawali się popularni i mogli zagrozić hegemonii Stalina byli usuwani, co doprowadziło do ustawicznej rotacji kadr - członkowie kadr znikali w niewyjaśnionych okolicznościach, chorowali albo po prostu oskarżani byli o przestępstwa polityczne. Wodzostwo charakteryzowało zarówno rządy Mussoliniego, Stalina i Hitlera (ale nie Lenina, chociaż po śmierci otaczano go czcią jako "ojca proletariatu").

Zarówno komunizm jak i faszyzm tępił "wrogów narodu" lub "wrogów systemu" znajdujących się zarówno na zewnątrz kraju jak i wewnątrz. Hitler uważał, że Żydzi spiskują przeciwko niemu i jego narodowi. W napisanym przez niego "Mein Kampf" (z niemieckiego: moja walka) pojawiło się wiele oskarżeń pod adresem Żydów. Dla nazistów od samego początku wrogami byli przede wszystkim Żydzi oraz - na drugim planie - wszyscy inni nie-aryjczycy, później wrogami stali się także komuniści. Komuniści natomiast mieli więcej wrogów, ale za to bardziej mgliście określonych. Przede wszystkim istnieli wrogowie klasowi (była to klasa burżuazji, kułaków, czyli bogatych chłopów). Także Żydzi byli uznani przez komunistów za wrogów. Od pewnego czasu zaczęto uznawać faszystów za wrogów. Dodatkowo komunizm niejasno określał także wrogie "jednostki chorobowe" (czyli pojedynczy ludzie, uważani z pewnych względów za wrogów). Jednostką chorobową był "wróg ludu" albo "element antysocjalistyczny". Niemożliwa była obrona przed takim oskarżeniem, jako że nie można tłumaczyć się jeśli nie wiadomo o co się jest oskarżonym.

Państwa totalitarne nie są państwami prawa. Nawet jeśli posiadają one spisane konstytucje albo kodeksy karne to mogą one być umowne (czyli nie zdefiniowane konkretnie) lub w ogóle nie być przestrzegane. Dla ludzi, którzy żyją w państwach demokratycznych i nigdy nie zetknęli się z totalitaryzmami zjawisko takie może być trudne do zrozumienia. Dla przykładu: w Polsce można było zostać skazanym za propagandę szeptaną, czyli opowiadanie kawałów lub mówienie co się słyszało w zachodnim radiu. We wszystkich krajach komunistycznych wystarczającym dowodem winy było przyznanie się oskarżonego. Przy czym przyznanie się do winy mogło być wymuszone. Tak więc człowiek oskarżony nie miał właściwie żadnej szansy ratunku, szczególni jeśli został uznany wrogiem ludu albo elementem antysocjalistycznym. Bardzo popularne było zmuszanie przesłuchiwanych do przyznania się i wydania współpracowników, nie mówiąc im o co są oskarżeni.

Następną cechą wspólną jest radykalne zerwanie z przeszłością oraz nihilistyczny lub wybiórczy stosunek do tradycji. W Niemczech polegał on na szukaniu korzeni narodu wśród ludów aryjskich. W obu systemach wiązał się z tworzeniem ideału człowieka nowego typu, bezwzględnie posłusznego władzy i głęboko zaangażowanego w działalność partyjną, gotowego do poświęceń. W nazizmie był nim jasnowłosy, wysoki Aryjczyk, w komunizmie rosły, silny robotnik.

Zarówno w sztuce państw faszystowskich jak i w komunistycznych obowiązywał monumentalizm a sztuka była bardzo mocno powiązana z propagandą. Pisarze często osławiali w swoich utworach przywódców. Obrazy komunistyczne często przedstawiały Stalina lub innych przywódców komunistycznych bratających się z narodem, ewentualnie robotników i chłopów przy pracy. Twórcy nie stosujący się do tych reguł mieli bardzo utrudnianą pracę i życie.

Rządy prawa w XXI wieku

W teorii świat jest dziś bardziej demokratyczny niż kiedykolwiek w swojej historii, zauważają autorzy Raportu o Rozwoju Społecznym. Na przykład: w 140 spośród wszystkich 200 państw świata przeprowadzane są wolne wybory. Na miano w pełni demokratycznych zasługują jednak tylko 82 państwa, w których mieszka 57% ludności świata. Te państwa gwarantują respektowanie praw człowieka i posiadają takie instytucje jak wolna prasa i niezależny system sądownictwa. Z kolei 106 państw na świecie nadal stosuje poważne restrykcje dotyczące obywatelskich i politycznych swobód.

Raport podkreśla, że spośród 81 państw, które wybrały demokrację w drugiej połowie XX wieku, tylko 47 osiągnęło ostateczny cel w postaci dobrze funkcjonującego systemu demokratycznych rządów. Niektóre wróciły na drogę rządów autorytarnych: albo militarnych jak Myanmar czy Zimbabwe albo pseudodemokratycznych jak Zimbabwe w ostatnich latach. Od 1989 roku narodowe siły zbrojne angażowały się w różnym stopniu w rozstrzyganie wewnętrznych sporów politycznych w 13 państwach środkowej i południowej Afryki, czyli w co czwartym państwie tego regionu. Wiele innych państw zatrzymało się w połowie drogi pomiędzy demokracją a autorytaryzmem (od 1980 roku liczba państw autorytarnych spadła z 70 do 30). Totalitaryzm

Polityka, Filozofia

Totalitaryzm (łaciński totalis - cały, całkowity), forma sprawowania rządów, a zarazem uzasadniająca ją teoria, która polega na całkowitym podporządkowaniu, jednostki i wszelkich przejawów życia społecznego władzy państwowej, wskutek czego człowiek staje się jedynie funkcją państwa lub społeczeństwa. Totalitaryzm to całkowite zaprzeczenie indywidualistycznego - liberalizmu, głoszącego absolutną suwerenność jednostki wobec społeczeństwa.

Cechą ustroju o charakterze totalitarnym jest wykluczający wszelką demokrację bezwzględny autorytet władzy państwowej, a realizowane przez tę władzę cele stają się celami wszystkich legalnie działających organizmów społecznych. Stąd też niemożliwe jest istnienie jakichkolwiek niezależnych od władzy struktur pośrednich (organizacji społecznych, partii politycznych, ale również oświaty, zakładów pracy, kościołów, rodziny). Władza w takim ustroju sprawowana jest poza wszelką kontrolą prawną, a odgórnie narzucony przymus w stosunkach państwo-obywatel łamie szereg podstawowych praw człowieka. Również w stosunkach międzynarodowych państwo totalitarne dąży do stałego rozszerzania stref swoich wpływów.

Państwo totalitarne charakteryzuje m.in.:

  1. autokratyzm,
  2. powszechna indoktrynacja za pomocą centralnie kierowanej propagandy,
  3. całkowite podporządkowanie społeczeństwa przez wprowadzenie systemu kontroli policyjnej opartego na terrorze,
  4. uniformizacja (ujednolicenie) form życia społeczeństwa,
  5. wprowadzenie monopolu oficjalnej ideologii,
  6. zmonopolizowanie władzy państwowej, która jest skupiona w rękach jednej partii (np. partii komunistycznej) lub masowego ruchu politycznego (np. faszystowskiego),
  7. centralne sterowanie gospodarką.

Za totalitaryzm uważa się model ustrojowy hitlerowskich Niemiec (nazizm), Związku Radzieckiego, zwłaszcza w czasach stalinowskich (stalinizm), a także państw Europy Wschodniej (do 1956). Pojęcie totalitaryzm wprowadził B. Mussolini.

Pierwszą reakcją przeciw totalitaryzmowi była encyklika Piusa XI Quadragesimo anno (1931), która eksponując zasadę pomocniczości sprzeciwiała się narastającym wówczas tendencjom do ustanawiania omnipotencji państwa. II wojna światowa i towarzyszące jej zbrodnie totalitaryzmów (nazistowskiego i komunistycznego) spowodowały rozwój badań naukowych nad tym modelem rządów. Wybitne prace z tego zakresu stworzyli m.in.: E. Fromm Ucieczka od wolności, H. Arendt Korzenie totalitaryzmu oraz Z. Brzeziński i C. Friedrich Totalitarian Dictatorship and Democracy. Nazizm, narodowy socjalizm, oficjalna ideologia NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, w skrócie Nazionalsozialisten). Jedna z odmian faszyzmu.

Hitler A. i Mussolini B.

Twórcą nazizmu był A. Hitler, który główne zasady swojej ideologii wyłożył w książce Mein Kampf (Moja walka). Podstawy nazizmu w sensie doktrynalnym stworzył A. Rosenberg, natomiast jego ustrojową teorię opracował K. Schmidt. Nazizm wysuwał tezy o nadrzędności rasy aryjskiej (Niemców), stanowiącej rasę panów, oraz hasła likwidacji Żydów (ostateczne rozwiązanie). Żydom przypisywał Hitler antyniemieckie działania w czasie konferencji wersalskiej i opracowanie głównych założeń traktatu wersalskiego.

Według nazistów Żydzi byli przyczyną trudności w utrzymywaniu czystości rasy nordyckiej. Zgodnie z ideologią nazistowską Niemcy, jako naród panów, musiały posiadać należną sobie przestrzeń życiową (Lebensraum). Idea Lebensraumu miała uzasadniać prowadzoną przez Hitlera politykę podbojów, szczególnie krajów słowiańskich, i eksterminacji miejscowej ludności. 1933-1945 nazizm stanowił podstawę polityki państwowej III Rzeszy.

Faszyzm w Niemczech

NSDAP została ściśle włączona w działalność aparatu państwowego. Stojący na czele partii wódz (Führer) był równocześnie przywódcą państwa i sił zbrojnych. Partyjna zasada przywództwa (Führerprinzip) obowiązywała na każdym szczeblu organizacji partyjnej i administracji państwowej. Nazizm doprowadził do zniewolenia zarówno narodu niemieckiego, jak i narodów krajów podbitych oraz zbrodni ludobójstwa. Należał do najokrutniejszych systemów politycznych w dziejach ludzkości. Stalinizm.

Historia powszechna, Polityka, Europa, Rosja

Spis treści: Informacje ogólne Idea stalinizmu Zmierzch stalinizmu

Informacje ogólne

Stalinizm, system społeczno-polityczny i sposób władania partią i państwem, ukształtowany w ZSRR u schyłku lat 20. XX w. przez J.W. Stalina, realizowany we wszystkich państwach bloku komunistycznego.

Idea stalinizmu

Oznaczał panowanie aparatu partyjnego nad wszelkimi dziedzinami życia oraz przekształcenie państwa w dyktatorski reżim policyjny. Biurokracja partyjna, kontrolująca organizacje społeczne, administrację, gospodarkę, środki masowego przekazu, naukę, szkolnictwo, kulturę, siły zbrojne, milicję, stanowiła uprzywilejowaną warstwę stojącą najwyżej w hierarchii społecznej. Jednak nawet działacze partyjni poddani byli szczegółowej kontroli i inwigilacji przez podległy przywódcy państwa (w sposób bezpośredni lub pośredni) aparat bezpieczeństwa, tajną policję.

Władza aparatu partyjnego ograniczona była jedynie przez Stalina, otoczonego konsekwentnie narzucanym i powszechnym kultem. Jego pozycję umacniały przeprowadzane co jakiś czas tzw. "czystki". Według interpretacji marksistowskiej (marksizm ) stalinizm stanowił wynaturzenie w ruchu komunistycznym i zaprzeczenie wielu zasad leninowskich (leninizm). Przeciwnicy tej interpretacji uważają, iż stalinizm był jedynie konsekwencją założeń leninizmu, a proces przekształcania systemu rewolucyjnego w państwo policyjne zapoczątkowany został w okresie rządów W.I. Lenina.

Począwszy od lat 30. ofiarami masowych represji, obok przeciwników partii bolszewickiej oraz tzw. "obcych klasowo", stali się także działacze partyjni oskarżani o nieprawomyślność i "odchylenia" od obowiązującej linii. Likwidując demokrację parlamentarną i swobody polityczne (system monopartyjny) zniesiono również demokrację wewnątrzpartyjną.

Charakterystyczną cechą stalinizmu była także dogmatyczna ideologia, mająca w praktyce służyć przede wszystkim uzasadnieniu i zamaskowaniu władzy nielicznej grupy wyższych funkcjonariuszy partyjnych.

W Polsce i w innych państwach bloku radzieckiego stalinizm obowiązywał głównie w latach 1948-1953.

Zmierzch stalinizmu

Stopniowy odwrót od stalinizmu rozpoczął się po śmierci jego twórcy w 1953, a zwłaszcza po XX Zjeździe KPZR w 1956, na którym N.S. Chruszczow skrytykował w referacie kult jednostki. Odstąpiono od masowych represji, zrehabilitowano ofiary, nie zmieniono jednak podstaw ustroju, w którym nadal partia komunistyczna spełniała kierowniczą rolę. W końcu lat 60. proces destalinizacji został zahamowany.

Ostateczny rozpad dziedzictwa stalinizmu nastąpił u schyłku lat 80. XX w. Stalinizm w jego skrajnej ideologicznie i ustrojowo formie wprowadził Mao Tse-tung (Mao Zedong) w Chinach w latach 1949-1976, E. Hodża (Hoxha) w Albanii w latach 1944-1985 i N. Ceauşescu w Rumunii w latach 1954-1989.

Autorytaryzm

  1. w polityce - zbiór poglądów powstałych w opozycji do liberalizmu, parlamentaryzmu i rządów demokratycznych. Głosi potrzebę silnej i hierarchicznie zorganizowanej władzy wykonawczej opartej na politycznym kulcie (autorytecie) przywódcy lub grupy przywódczej oraz konieczność bezwarunkowego podporządkowania się decyzjom organów państwowych.
    Autorytaryzm propaguje zasady rządzenia oparte na zasługach elit wobec państwa, odrzucając: egalitaryzm, wolność, tolerancję oraz pluralizm. Władza autorytatywna porządek społeczno-polityczny uzależnia od niedopuszczenia do powstania opozycji;
  2. system rządów, w którym władza skoncentrowana jest w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia, podejmują oni decyzje zatwierdzone przez bezwolny parlament i egzekwowane dowolnymi metodami. W autorytaryźmie ważną rolę odgrywa cenzura, policja polityczna i armia, są one narzędziami tłumienia wszelkich przejawów opozycji i niezadowolenia. Wprowadzenie rządów autorytatywnych odbywa się najczęściej przez zamach stanu. Z założenia jest to system przejściowy, który ma istnieć do momentu powstania większości zdolnej przejąć władzę i zapewnić państwu rozwój społeczno-ekonomiczny oraz prestiż międzynarodowy. Założenie to jednak z czasem zanika, a rządzący starają się utrzymać przy władzy jak najdłużej. utorytaryzm - anty demokratyczny system rządów. Władza w państwie autorytarnym jest skupiona w ręku jednego człowieka lub nielicznej grupy, odrzuca: równość między ludźmi, wolność oraz tolerancję. Jednostka ludzka musi się bezwzględnie podporządkować organom państwowym. Dużą role w takim systemie odgrywa policja, posiadająca siec donosiciel i agentów , kontrolująca społeczeństwo. Czasami w takim państwie władze sprawuje wojsko. Wysokie stanowiska w takim państwie zajmują wojskowi. Potocznie autorytaryzm jest nazywany "rządami mocnej ręki". W autorytaryzmie rząd nie jest oparty na większości parlamentarnej i nie podlega kontroli społeczeństwa, chociaż mogą w nim występować elementy demokracji np. samorząd, a wiele spraw ekonomicznych, społecznych, religijnych, kulturowych jest pozostawionych aktywności indywidualnej. Autorytatywne rządy uzasadniają często swe powstanie "zgubnymi przerostami demokracji", a w rzeczywistości świadczą o niedorozwoju demokracji w danym państwie. Autorytaryzm kieruje się pragmatyzmem i w odróżnieniu od totalitaryzmu rzadko opiera się na uniwersalnej ideologii, tajnej policji, terrorze i monopolu gospodarczym. Rządy autorytarne występują w społeczeństwach mniej rozwiniętych: Iran, powstały one również w wielu krajach Europy w okresie międzywojennym (II Rzeczpospolita, Rumunia), w Hiszpanii (1939-75), a po II wojnie światowej w krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.

II Rzeczpospolita - rządy Józefa Piłsudskiego (lata 1926-1935):

Zamach majowy 1926 roku Oddał rządy w Polsce w ręce Józefa Piłsudskiego i jego najbliższych współpracowników. W pierwszym okresie, tj. w latach 1926-1930, ekipa rządząca nie posiadała przewagi w Sejmie. Starała się więc współpracować z różnymi grupami politycznymi i zachowywać pozory legalizmu i liberalizmu. Równocześnie prowadziła wytrwałą walkę o stopniowe ograniczenie roli ciała przedstawicielskiego. Od 1929 roku nastąpił okres jawnych rządów autorytarnych ("rządy pułkowników"). Znacznie ograniczono rolę opozycji, obniżona została ranga Sejmu.

Z jakim programem przychodził do władzy obóz piłsódczykowski. Jest rzeczą zdumiewającą, ale Piłsudski nie miał jasnego programu politycznego. To , co mówił, pisał, zalecał współpracownikom, był to zbiór myśli niespójnych, często sprzecznych ze sobą, nawet anachronicznych. Najogólniej myśli te da się wyrazić w formule "uzdrowienia moralnego". Publicysta piłsudczykowski Wojciech Stpiczyński ukuł jej nazwę "sanacja". Piłsudski mówił że to co jest najważniejsze to moralność życia publicznego, a on sam wydał wojnę szujom, łajdakom, mordercom i złodziejom, w walce tej nie ulegnę. Moim programem jest zmniejszenie łajdactw i utorowanie drogi uczciwości. Mówiąc o łajdactwie i złodziejstwie Piłsudski niedwuznacznie wskazywał na posłów, urzędników, nawet ministrów.

Piłsudski wierzył w swój autorytet osobisty w społeczeństwie. Był przekonany, że może być przywódca, który skupi wokół siebie społeczeństwo, wezwie je do pracy, do zaprzestania sporów. Obok moralizatorstwa, właśnie idea solidaryzmu dźwięczy najmocniej w jego przemówieniach i pismach. Siebie widział w centrum sił społecznych w Polsce i jakby ponad układami partyjnymi. Tworząc w następnych latach dość oryginalny, polski model rządów autorytarnych Piłsudski pragnął jednak zachować instytucje demokratyczne. W wywiadzie dla gazety francuskiej stwierdzał: Jestem człowiekiem silnym, lubię decydować sam, należy zrobić wszystko aby skończyć ze złymi zwyczajami sejmowymi. Oświadczenia Piłsudski składał publicznie ponieważ bardzo pragnął, aby jego rządy były przez społeczeństwo akceptowane, aby odbywały się w majestacie prawa, aby były legalne.

W rozmowie z Wincentym Baranowskim w sierpniu 1926 roku Piłsudski wyłożył metodę którą będzie się posługiwała nowa, majowa władza: Niech Polacy, którzy tak łatwo i pokornie dawali się prać po twarzy każdemu stupajce rosyjskiemu i byli szczęśliwi, gdy mogli mu się przypodobać, przekonają się, że w razie czego może prać po twarzy i polska władza. I będzie tak, i gorzej, jeżeli do tej zasady nie przyzwyczaję Polaków.

Rozwój wydarzeń po maju 1926 r. zdaje się wskazywać, że dzięki konsekwencji w realizacji owej filozofii politycznej Piłsudski stworzył system, w którym na drodze zmian prawnych i poprzez praktykę polityczną ograniczona została znacznie rola parlamentu, wzrosło zaś znaczenie rządu, Prezydenta i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Piłsudski sterował wszystkimi trzema organami władzy (był członkiem rządu, szefem armii i miał przemożny wpływ na Mościckiego), a nadto uznawany był przez obóz rządzący i znaczną część społeczeństwa za niekwestionowany autorytet moralny. Wkrótce po zamachu majowym przystąpiono do prac nad nową ustawą, mającą na celu wzmocnienie władzy wykonawczej w państwie.

2 sierpnia 1926 roku została uchwalona tzw. "nowela sierpniowa". Miała ograniczyć znienawidzoną prze Piłsudskiego "sejmokrację" i bardziej uniezależnić rząd od parlamentu. Uprawniała ona Prezydenta do rozwiązywania Sejmu i Senatu na wniosek rządu. Prezydent otrzymał także nowe prawo wydawania niektórych rozporządzeń z mocą ustawy, w okresie gdy Sejm był rozwiązany ( między kadencjami) lub w okresie kadencji, na podstawie ustawowego pełnomocnictwa. Podsumowując ustawa ta wzmacniała znacznie rolę rządu i prezydenta. W praktyce dawała Piłsudskiemu ogromną władzę, tym bardziej że Prezydent Mościcki był powolnym narzędziem w jego ręku. Szybko zresztą wprowadzono zwyczaj, że gabinety powoływano, nie bacząc na układ sił politycznych w Sejmie, a nawet bez konsultacji z nim.

Drugim aktem - wzmacniającym autorytarną władzę Józefa Piłsudskiego był dekret z 6 sierpnia 1926 roku " O organizacji najwyższych władz wojskowych" w Polsce. Powoływał on do życia instytucję Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, niezależnego od Sejmu, a także od rządu i podlegającego jedynie Prezydentowi. Generalnym Inspektorem, a także zwierzchnikiem Sztabu Głównego został Piłsudski. On także był nieprzerwanie ministrem spraw wojskowych od maja 1926 roku aż do swej śmierci w maju 1935 roku (w 14 kolejnych gabinetach).

Nowa władza przeprowadziła "czystki" nie tylko w wojsku, lecz także w administracji państwowej. Ważniejsze stanowiska (wojewodów, starostów, naczelników departamentów i szefów policji) obsadzono starymi piłsudczykami. W stosunku do osób niepokornych i niewygodnych dopuszczano się aktów przemocy. W noc z 30 września na 1 października 1926 roku grupa oficerów wdarła do mieszkania posła Zdziechowskiego i dotkliwie go pobiła, tylko dlatego, że ośmielił się proponować w Sejmie obcięcie budżetu wojskowego. Szczególnym instrumentem tłumienia krytyki skierowanej pod adresem rządu stał się "dekret prasowy", który pozwalał na kary pieniężne, bądź areszt do 3 miesięcy, redaktorów pism "szerzących plotki".

Ważnym i konsekwentnie realizowanym elementem przygotowania przez Piłsudskiego gruntu dla przyszłych zmian systemowych było wykazanie nieudolności Sejmu, a co za tym idzie pomniejszanie jego autorytetu.

Hiszpania pod rządami generała Franco:

18 VII 1936 bunt części garnizonów wojskowych przeciw rządowi republiki rozpoczął hiszpańską wojnę domową 1936-1939. Na czele rebelii stanął generał F. Franco. Pomocy w ludziach i sprzęcie wojskowym udzieliły mu państwa faszystowskie: Niemcy i Włochy. Od wewnątrz osłabiało republikę znaczne zróżnicowanie polityczne prowadzące nawet do otwartych konfliktów. III 1939 wojna zakończyła się zwycięstwem nacjonalistów i ustanowieniem w Hiszpanii autorytarnej dyktatury Franco, który przybrał tytuł caudillo, tj. wodza Hiszpanii. Oparł on swą władzę na podporządkowanych mu: armii oraz Falandze Hiszpańskiej, rozbudował systemie kontroli i represji, poparciu Kościoła i konserwatywnej części społeczeństwa. Zniesione zostały swobody obywatelskie, zakazane partie polityczne (poza Falangą). W miejsce związków zawodowych wprowadzono tzw. wertykalne syndykaty, jednoczące pracodawców i pracowników. Przywrócone 1942 Kortezy (z nominacji lub wyboru przez organizacje zawodowe) miały charakter doradczy. Rząd był powoływany przez szefa państwa, przez cały okres dyktatury (1939-75) Franco dbał o zachowanie roli arbitra, tak w strukturze władzy państwowych, jak i w zakresie stosunków między wspierającymi go grupami klasy rządzącej. Generał Franco był zdecydowanym przeciwnikiem liberalnych demokracji zachodnich Franco jako szef państwa powoływał rząd, on też nieprzerwanie do 1973 roku był premierem. W 1939 Hiszpania przystąpiła do paktu antykominternowskiego.

Podczas II wojny świat., mimo bliskich kontaktów z Niemcami i Włochami, zachowała neutralność (po stronie niemieckiej walczyła na froncie wschodnim ochotnicza tzw. błękitna dywizja). Po 1945 znalazła się w izolacji politycznej i gospodarczej. Nie uzyskała członkostwa w ONZ i powiązanych z nią organizacjach międzynarodowych. 1946-48 była zamknięta granica francusko-hiszpańska. Franco był zmuszony prowadzić politykę autarkii, a w płaszczyźnie politycznej ? podjąć działania mające świadczyć o społecznym poparciu dla reżimu. 1947 w referendum zaakceptowano przywrócenie monarchii z caudillo jako dożywotnim szefem państwa. Okres "zimnej wojny" w stosunkach międzynarodowych umożliwił Hiszpanii rozpoczęcie wychodzenia z izolacji poprzez zbliżenie z Zachodem. 1953 zawarto konkordat z Watykanem oraz układ wojskowy ze Stanami Zjednoczonymi w sprawie utworzenia amerykańskich baz na terytorium Hiszpanii. 1955 Hiszpania została członkiem ONZ. 1956 niepodległość uzyskało Maroko ? Hiszpania zatrzymała Ceutę i Melillę. W połowie lat 50. i na początku 60. doszło do fali protestów studenckich oraz strajków robotników. od końca lat 50. powstawały (formalnie nielegalne) Komisje Robotnicze. Trwało napięcie w Baskonii, gdzie nakładały się problemy narodowe i społeczne (ETA) oraz w Katalonii. Mimo terroru istniały nielegalne ugrupowania opozycyjne (wśród których za najsilniejsze uchodziła Komunistyczna Partia Hiszpanii), działała też emigracja polityczna. Na przełomie lat 50. i 60. Hiszpania zapoczątkowała politykę liberalizacji gospodarki oraz ożywiania kontaktów ekonomicznych z Zachodem.

Kierowanie gospodarką objęli w dużym stopniu technokraci z Opus Dei. Hiszpania przystąpiła do międzynarodowej organizacji finansowych i zabiegała o członkostwo w EWG. umożliwiono zwiększanie inwestycji zagranicznych, wspierano rozwój handlu zagranicznego i turystyki. W latach 60. nastąpiła przyspieszona modernizacja gospodarki i jej szybki rozwój (ok. 10% rocznie). W 1966 przeprowadzono reformę konstytucji, mającą przygotować Hiszpanię do sukcesji po Franco. 1969 jego następcą został proklamowany wnuk Alfonsa XIII, Jan Karol I. 1973 Franco ustąpił z funkcji premiera, którą objął L. Carrero Blanco (zamordowany wkrótce przez ETA), a po nim C. Arias Navarro. Po śmierci Franco 1975 tron objął król Jan Karol I. nastąpiła aktywizacja krajowej i emigracyjnej opozycji oraz ugrupowań regionalnych (zwłaszcza baskijskich i katalońskich), wobec zbyt ograniczonego zakresu liberalizacji prowadzonej przez Ariasa Navarro, 1976 król powołał na premiera A. Suáreza Gonzáleza. 1976 dokonano reformy konstytucji, umożliwiającej demokratyzację życia politycznego.

Chile pod rządami generała Pinocheta:

We wrześniu 1973 roku został przeprowadzony wojskowy zamach stanu, w czasie którego prezydent Allende zginął, broniąc pałacu prezydenckiego. Władzę w Chile po lewicowej koalicji "Jedność Ludowa" przejęła junta wojskowa z generałem A. Pinochetem na czele, wprowadzając autorytarny system rządów, zinstytucjonalizowany w konstytucji z 1981. Zdelegalizowano partie tworzące Jedność Ludową, zawieszono wiele swobód obywatelskich, wprowadzono cenzurę, bezwzględnie rozprawiano się z przeciwnikami politycznymi - około 3 tyś. Osób zabito. Ofiarami terroru padły tysiące osób, aresztowanych lub skazanych na emigrację. W polityce gospodarczej junta dążyła do wprowadzenia modelu wolnorynkowego, zgodnie z doktryną ekonomiczną amerykańskiej "szkoły chicagowskiej" i udało się jej osiągnąć stosunkowo wysokie tempo wzrostu gospodarczego, zwłaszcza w 2 połowie lat 80. Narastanie w latach 80. oporu przeciwko rządom junty zmusiło Pinocheta do liberalizacji rządów i zorganizowania 1989 wyborów prezydenckich, wygrał je kandydat opozycji. Tym samym mieszkańcy Cile opowiedzieli się przeciw rządom autorytarnym.

Rumunia:

Władzę w Rumunii, po zaprowadzeniu przez partię komunistyczną na przełomie 1947 i 1948 systemu monopartyjnego, sprawowali jej przywódcy: G. Gheorghiu-Dej (do 1965) i N. Ceauşescu (od 1967). Posługując się terrorem policyjnym obaj narzucili społeczeństwu kolektywizację rolnictwa (1949-62) i forsowne uprzemysłowienie kraju.

Iran za Raza Chana:

W 1919 układ z Wielką Brytanią o pomocy militarnej i finansowej - faktyczny protektorat brytyjski. Spowodował silny opór społeczeństwa i wzrost nastrojów antybrytyjczyków (sprzeciw wyraziły też USA i Francja), założenie Irańskiej Partii Komunistycznej, powstania zbrojne (m.in. w Azerbejdżanie Irańskim i Chorasanie) kierowane przez komunistów, proklamowanie sowieckiej republiki w Gilanie. 1921 przewrót wojskowy wyniósł do władzy oficera Rezę Chana, który 1925 (po obaleniu dynastii Kadżarów) ogłosił się szachem, przybierając imię Reza Szah Pahlawi (zapoczątkował dynastie Pahlawi). 1921 układ irańsko-brytyjski został anulowany; zawarto układ irańsko-sowiecki (rząd sowiecki zrzekał się wszystkich przywilejów w Iranie uzyskanych przez cara i anulował irańskie długi, zachował prawo wysłania swych oddziałów do Iranu w "pewnych okolicznościach"). Reza Szah zaczął wprowadzać reformy zmierzające do budowy nowoczesnego państwa, wzmocnienia władzy centralnej i konsolidacji kraju, jednocześnie tłumił ruchy separatystyczne.

Turcja za Ataturka (1927-1935):

Atatürk był pierwszym prezydentem Republiki Tureckiej(1923-38), założyciel (1927) i przywódca Partii Lud.-Republ. Sprawował rządy autorytarne, dążąc do europeizacji Turcji inicjował i realizował reformy modernizujące państwo (m.in. zniesienie kalifatu, wielożeństwa, tytułów feudalnych, reformy ustawodawstwa, wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, alfabetu łacińskiego i powszechnego nauczania, nadanie kobietom prawa wyborczego), zabiegał o rozwój przemysłu, gospodarkę oparł na zasadach etatyzmu. W polityce zagranicznej dążył do pokojowych stosunków z sąsiadami (układ o neutralności z ZSRR 1925, ententa bałkańska 1934); 1934 parlament turcji nadał mu nazwisko Atatürk (?ojciec Turków?).

Portugalia za: A. Salazara (1932-1968)

Mimo zmiany ustroju Portugalii pozostała krajem ubogim, o wysokim stopniu analfabetyzmu, gospodarczo zacofanym i nieudolnie rządzonym. Rządy republikańskie nie podjęły kwestii reformy rolnictwa zdominowanego przez wielką własność ziemską, chaos polityczny (podziały wśród republikanów, przewroty, częste zmiany rządów) przerwał 1926 wojskowy zamach stanu, w którego wyniku do władzy doszedł generał A.O. Carmona. 1928 powierzył on funkcję ministra finansów, a 1932 premiera A. Salazarowi, który przejął pełnię władzy (do 1968). System autorytarny usankcjonowała 1933 konstytucja modyfikująca dyktaturę wojskową i proklamująca utworzenie tzw. Nowego Państwa (Estado Novo), opierającego się na zasadach solidaryzmu nar., korporacjonizmu, rządów elit, dominacji władzy wykonawczej, prawie państwa do kierowania gospodarką, nierozerwalności imperium kolonialnego. Salazar przywrócił równowagę budżetową i przez cały okres rządów dbał o jej utrzymanie oraz stabilizację waluty. Organizowane przez państwo roboty publiczne miały zapobiegać bezrobociu i rozwijać infrastrukturę. 1953 wprowadzono centralne planowanie. Ceną za stablizację państwa i rozwój gospodarczy było poważne ograniczenie swobód obywatelskich i politycznych. W miejsce związków zawodowych utworzono kontrolowane przez państwo syndykaty branżowe grupujące robotników i pracodawców. 1935 zakazano działalności partii politycznych oprócz rządowej Unii Narodowej, rozbudowano system kontroli społeczeństwa i mechanizmy represji (cenzura, policja polityczna PIDE, zsyłanie do kolonii i więzienie w obozach działaczy opozycji). Częściowo przywrócono pozycję Kościoła (wpływ na szkolnictwo, 1940 konkordat). Opozycja była rozbita ideowo i organizacyjnie. Choć szykanowana, ale dopuszczana do udziału w kampaniach przedwyborczych do parlamentu (od 1945, nigdy jednak nie zdobyła mandatu) i prezydenckich (1949, 1951, 1958). 1958 uzyskała 25% głosów (kandydatura gen. H. Delgado, wg danych oficjalnych), po czym odstąpiono od bezpośredniego trybu wyborów prezydenta. Kilkakrotnie wybuchały nieudane próby puczów w wojsku.

W polityce zagranicznej Portugalia utrzymała dobre stosunki z Wielką Brytanią. 1936-1939 poparła antyrepublikański bunt generała F. Franco w Hiszpanii (1939 portugalsko-hiszpański pakt przyjaźni). W czasie II wojny światowej neutralna, 1943 udostępniła zachód aliantom bazy na Azorach (są nadal użytkowane przez USA), uniknęła izolacji międzynarodowej. 1949 została członkiem NATO, 1955 - ONZ, 1960 ? EFTA. Nie utrzymywała stosunków z ZSRR i krajami bloku sowieckiego. Od lat 50. nasilał się problem zachowania kolonii traktowanych oficjalnie jako integralna część Portugalii. 1961 Indie zajęły enklawy Goa, Diu i Daman, 1961-64 wybuchły wojny niepodległościowej w Angoli, Gwinei Portug. i Mozambiku, jako ostatnie państwo kolonialne Portugalia była potępiana na forum międzynarodowym (1963 rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ). W 1968 władzę od chorego Salazara przejął M. Caetano. Po nieudanej próbie ograniczonej liberalizacji politycznej (1969) nastąpił powrót do dyktatorskich metod sprawowania władzy.

W przeciwieństwie do totalitaryzmu, autorytaryzm nie dąży do całkowitej kontroli życia obywateli. Przedstawiciele autorytaryzmu: J. Piłsudski, K. Atatürk, A. Salazar.

Hasło opracowano na podstawie "Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska" Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.

Po pierwszej wojnie światowej nastąpiło upowszechnienie demokracji rozumianej jako rządy większości i synonim wolności. Był to wynik radykalizacji nastrojów społecznych i zwycięstwa w wojnie państw o demokratycznej formie rządów. W sytuacji zwiększonej podatności na hasła wolności i sprawiedliwości system demokratyczny został wprowadzony w większości nowo powstałych krajów europejskich - Czechosłowacji, Estonii, Litwie, Łotwie i Polsce. Jednak już w latach dwudziestych nastąpiło odchodzenie od demokratycznych form rządów spowodowane zarzutami o nieudolności systemu postrzeganej przez pryzmat korupcji, przedłużania procedur legislacyjnych, a nawet faworyzowania politycznych miernot. W tej sytuacji popularne stawały się niedemokratyczne formy rządów: totalitarne i autorytarne.

Akcja antyżydowska

Totalitaryzm, do którego zalicza się faszyzm (Włochy i Niemcy) oraz komunizm (Związek Radziecki), dążąc do całkowitej kontroli nad życiem społeczeństwa, negował zasady demokracji i parlamentaryzmu. Podobnie, choć w zdecydowanie łagodniejszej formie, działo się to w państwach o ustroju autorytarnym, gdzie dążono do skupienia społeczeństwa wokół autorytetu przywódcy państwaKomunizm Rewolucja bolszewicka z 1917 r. przekształciła Rosję w państwo komunistyczne nazywane początkowo Rosją Radziecką, a od 1922 r. Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Leninowska teoria, że świadomość mas musi być ukształtowana przez elitę rewolucyjną legła u podstaw tego państwa, opartego na monopolu partii i upaństwowieniu gospodarki. Partia komunistyczna (WKP(b), a później KPZR) miała monopol na władzę i bezwzględnie rozprawiała się z wszystkimi objawami opozycji wobec systemu politycznego. Przemoc i terror stały się podstawowym środkiem politycznego działania. Zorganizowany terror państwowy był prowadzony przez organy bezpieczeństwa (CZEKA, NKWD) i system obozów koncentracyjnych zwanych łagrami. Ułatwiało go radzieckie ustawodawstwo, które pozbawiało praw obywatelskich ludzi zaliczanych do tzw. klasy wyzyskiwaczy (Konstytucja ZSRR z 1924 r.). Wszystkie dziedziny życia publicznego poddano kontroli państwa i partii. Wszechobecna indoktrynacja, dzięki oświacie i cenzurze pozwalała kształtować nowy typ człowieka - ślepo oddanego komunizmowi. Życie jednostki zostało zorganizowane przez państwo i poddane jego nadzorowi, od dzieciństwa do śmierci poprzez przynależność do organizacji pionierskiej (dzieci), komsomolskiej (młodzież) i partii komunistycznej (dorośli). Nastąpiła teatralizacja życia publicznego przez organizowanie masowych uroczystości, które miały potwierdzać doskonałą organizację, a tym samym wyższość, państwa komunistycznego. Absolutyzowanie roli jej przywódców komunistycznych, Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina, doprowadziło w przypadku tego ostatniego do monstrualnie rozbudowanego kultu jednostki.

Przemawiający Lenin

Gospodarka nowego państwa opierała się na systemie nakazowo - rozdzielczym i planowości, których podstawą była nacjonalizacja środków produkcji. Tylko na krótki okres odstąpiono od tego w ramach Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) w latach 1921-1924. Jednak po śmierci Lenina rozpoczęto nagonkę na "spekulantów" i ich aresztowania. Przedstawiona przez Stalina koncepcja uprzemysłowienia ZSRR zakładała gwałtowny rozwój przemysłu, realizowany w pięcioletnich planach gospodarczych (1928 -1932, 1933 -1937, 1938 -1942). W trakcie pierwszej pięciolatki zbudowano 1500 zakładów przemysłowych oraz ponad 5700 km linii kolejowych. Podjęte wówczas gigantyczne przedsięwzięcia przemysłowe i energetyczne doprowadziły do wybudowania między innymi kompleksu hutniczego w Magnitogorsku i elektrowni wodnej Dnieproges. Odbywało to się w ciężkich warunkach terenowych, klimatycznych, przy ogromnym zacofaniu technicznym. Podczas drugiej pięciolatki narodził się tzw. ruch stachanowski, zwany socjalistycznym współzawodnictwem pracy. Procesowi uprzemysłowienia towarzyszyły dwa całkiem odmienne zjawiska: entuzjazm i poświęcenie części społeczeństwa oraz nieludzki wyzysk i poniżanie godności zniewolonych mas ludzkich.

Planowość w gospodarce komunistycznej spowodowała wrogość państwa wobec własności prywatnej w rolnictwie. Pryncypia ustrojowe i zła sytuacja żywnościowa spowodowała ogłoszenie przez Stalina w 1929 r. programu kolektywizacji. Realizacja programu polegała na przymusowym łączeniu prywatnych gospodarstw chłopskich w gospodarstwa wspólne, tzw. kołchozy. Wszystkich opierających się temu, szczególnie gospodarzy zamożniejszych, tzw. kułaków, osadzano w łagrach lub zsyłano na Sybir. Nasilenie akcji kolektywizacyjnej nastąpiło w latach 1929 -1932. Uznano wówczas, że co piąte gospodarstwo chłopskie to kułackie. Masowe aresztowania i wywózki spowodowały dezorganizację i spadek produkcji rolnej. Na skutek powstałego głodu umarło, na początku lat trzydziestych, ponad 10 mln ludzi.

Rozwojowi komunizmu w ZSRR towarzyszyło od początków lat trzydziestych zjawisko kultu jednostki. Był on związany z przywódcą partii i państwa - Józefem Stalinem. Kult ten wyrażał się przede wszystkim w wyolbrzymianiu roli Stalina jako kierującego państwem, a jednoczesnym pomijaniu roli innych członków kierownictwa i społeczeństwa. Wpajano ludziom fałszywe przekonanie, jakoby wszystkie osiągnięcia narodu były dziełem rozumu i woli wodza. Jego osoba stała się niemal przedmiotem kultu religijnego. Nazywano jego imieniem miasta, place, ulice, zakłady przemysłowe, kołchozy, szczyty gór, instytucje publiczne i wznoszono mu pomniki. Sale obrad przyozdabiano jego posągami i podobiznami. Jego portrety noszono w pochodach. Cytat z jego dzieł i przemówień był wystarczającym argumentem we wszelkich, nawet naukowych, dyskusjach. O skali problemu może świadczyć fakt, że przed wybuchem II wojny światowej, więcej zakładów w ZSRR nosiło imię Stalina niż Lenina. Jakakolwiek próba krytyki pod adresem Stalina była karana sankcjami partyjnymi, ale częściej represjami ze strony władz bezpieczeństwa. Potwierdził to okres Wielkiego Terroru w latach 1936 -1939, kiedy śmierć poniosło około 4,5 mln rzeczywistych lub urojonych przeciwników Stalina.